మంఖకుడు
మంఖక లేదా మంఖకుడు, సంస్కృతంలో గొప్ప కవి.
కాశ్మీర్‌లోని సింధు ఇంకా జీలం నది సంగమం వద్ద ప్రవర్‌పూర్ అనే నగరాన్ని మహారాజా ప్రవర సేనుడు స్థాపించాడు. ఈ నగరం ప్రస్తుత శ్రీనగర్‌కు ఈశాన్యంగా 125 మైళ్ల దూరంలో ఉంది. ఇక్కడే బ్రహ్మభట్ట బ్రాహ్మణ కుటుంబంలో గొప్ప కవి మంఖకుడు జన్మించాడు. తాత మన్మథుడు గొప్ప శివభక్తుడు. తండ్రి విశ్వవర్త కూడా అదే విధంగా దాతృత్వం, విజయవంతమైనవాడు ఇంకా శివభక్తుడు. అతను కాశ్మీర్ రాజు సుస్సలుని యొక్క రాజ వైద్యుడు, రాజ కవి కూడా. మంఖకుణి కంటే పెద్ద వారైన ఆతని మ్గ్గురు సోదరులు శృంగారుడు, భ్రింగుడు, లంకుడు లేదా అలంకారుడు వీరు ముగ్గురు మహారాజు సుస్సల్‌ సభలో ఉన్నత పదవులు నిర్వహించారు.
మంఖకుడు వ్యాకరణం, సాహిత్యం, వైద్యం, జ్యోతిష్యం, ఇతర వైద్య గ్రంథాలలో జ్ఞానాన్ని సంపాదించాడు. ఆచార్య రుయ్యకుడు అతని గురువు. మంఖకుడు గురువు యొక్క అలంకార సర్వస్వము అనే పుస్తకంపై ఒక వృత్తిని వ్రాసాడు.
రచనలు
[మార్చు]మంఖకుడు యొక్క రెండు రచనలు ప్రసిద్ధి చెందాయి:
- (1) శ్రీకంఠచరిత ఇతిహాసము
- (2) మంఖకకోశము (నిఘంటువు)
శ్రీకంఠచరిత అనేది 25 ఖండాల చక్కటి ఇతిహాసం, ఇందులో శివుడు త్రిపురాసురుల మధ్య జరిగిన యుద్ధం వివరించబడింది. ఇందులో ఇతివృత్తం చిన్నదే అయినా ఇతిహాస నియమాలను పాటించేలా డోలా, పుష్పవాచయము, జలక్రీడలు, సంధ్య, చంద్రోదయము, సౌందర్య సాధనాలు, పానకేళీ, క్రీడ,ప్రభాతము అనే ఏడు ఖండాలలో సవివరమైన వర్ణన ఉంది. ఈ ఇతిహాసంలోని 25వ (చివరి) సర్గలో కవి తన గురించి, తన రాజవంశం గురించి, తన సమకాలీన కవులు,ఇతర ప్రముఖ కవులు, కాశ్మీర రాజుల గురించి అందమైన పరిచయాన్ని ఇచ్చాడు.అతను తన అన్న అలంకార్ పండిత సభలో తన పురాణాన్ని వివరించాడు అని ఆ సమావేశంలో కన్యాకుబ్జాధిపతి గోవింద్‌చంద్ (క్రీ.శ. 1120) రాజపుత్ర మహాకవి సుహాల్ కూడా ఉన్నారు అని ఇందులో వివరిస్తాడు. ఇతిహాసం కథ చాలా చిన్నదిగా ఉన్నప్పటికీ, కవి తన ఊహా శక్తితో ఇతర కవితా సంబంధిత అంశాల ద్వారా దానిని చాలా విస్తరించాడు.
మంఖకకోశము అనేది ప్రసిద్ధ నానార్ధ సమాహారం. మొత్తం 1007 శ్లోకాలలో 2256 నానార్థపదాలు వర్ణించబడ్డాయి.
సముద్రబంధుడు వంటి దక్షిణాది పండిత వ్యాఖ్యాతలు ద్వారా మంఖకుడే " అలంకార సర్వస్వ " రచయితగా పరిగణించారు.
మహారాజా సుస్సాల్ కుమారుడు జైసింగ్ మంఖకుడను "ప్రజల పట్ల శ్రద్ధ వహించే వ్యక్తి" గా భావించి ధర్మాధికార్గా చేసాడు. జై సింగ్ క్రీ.శ.1127లో సింహాసనాన్ని అధిష్టించాడు. కాబట్టి, మంఖకుడు పుట్టిన తేదీని దాదాపు క్రీ.శ.1100గా పరిగణించవచ్చు. మరొక సాక్ష్యం కూడా అదే నిర్ధారణకు దారి తీస్తుంది. మంఖకుడుకి చెందిన మంఖకోశ వ్యాఖ్యానాన్ని జైన ఆచార్య మహేంద్ర సూరి తన గురు హేమచంద్ర యొక్క అనేకార్థ సంగ్రహ (క్రీ.శ. 1180)లోని "అనేకార్థ కైరవకౌముది" అనే తన స్వీయ-వ్రాత వ్యాఖ్యానంలో ఉపయోగించారు. కాబట్టి, ఈ టీకా 20-25 సంవత్సరాల క్రితం తయారు చేయబడి ఉండాలి. అందువలన, మంఖకుని కాలం క్రీ.శ.1100 నుండి 1160 వరకు పరిగణించబడుతుంది.