ఇంగ్లీషు-తెలుగు అనువాద సమస్యలు

తెలుగులో వైజ్ఞానిక విషయాల రాసే వారికి వైజ్ఞానిక విషయాల మీద అవగాహన, భాష మీద పట్టు ఉండాలి. అయినప్పటికీ ఒక భాషలో రాసిన విషయాన్ని మరొక భాషలోకి మార్చటం తేలిక అయిన విషయం కాదు. సాహిత్యాన్ని అనువాదం చేసేటప్పుడు ఎదురయే సమస్యలు విజ్ఞాన శాస్త్రాన్ని అనువదించేటప్పుడు ఎదురయ్యే సమస్యలు వేరు వేరుగా వుంటాయి. తెలుగులో పారిభాషిక పదజాలం లేదని ఇంగ్లీశు పదబంధాల మధ్య తెలుగు క్రియావాచకాలని జొప్పించతే వచ్చే భాష తెలుగూ కాదు, ఆంగ్లం కాదు. అటువంటి భాష వాడితే వ్యాసాల ప్రయోజనం, భాషా ప్రయోజనం నెరవేరదు.

వైజ్ఞానిక, సాంకేతిక రంగాలలో ఉన్న ఇంగ్లీశు వ్యాసాలను తెలుగులోకి అనువదించడంలో ప్రధాన సమస్య పారిభాషిక పదజాలం. వేమూరి గారి పరిశోధన ప్రకారం, తెలుగులోకి అనువదించబడ్డ పాఠ్యాంశంలో తెలుగు నుడికారం ఉట్టిపడాలంటే తెలుగు వాడకంలో దొర్లే ఇంగ్లీశు తత్సమాలు 25 శాతం మించకుండా ఉండాలి. ఇలా జరగాలంటే మొదట, ఇంగ్లీశు మాటలని యథాతథంగా పెద్ద ఎత్తున గుచ్చెత్తి వాడెయ్యకుండా, సాధ్యమైనంత వరకు ఉన్న తెలుగు మాటలని వాడటానికి ప్రయత్నం చెయ్యటం. రెండు, సమానార్థకమైన తెలుగు మాట లేకపోయినా, వెనువెంటనే స్పురించకపోయినా ఇంగ్లీశు తత్సమాలని వాడటం కంటే తెలుగు ఉచ్చారణకి లొంగే తద్భవాలని వాడటం. మూడు, సందర్భానికి సరిపోయే భావస్పోరకమైన తెలుగు మాటలని అవసర రీత్యా సృష్టించి వాడటం. నాలుగు, ఇంగ్లీశు వాడుకలో స్థిరపడిపోయిన దుర్నామాలని యథాతథంగా తెలుగులోకి దింపేసుకోకుండా జాగ్రత పడటం. చివరగా, ఈ ప్రయత్నాలన్నీ విఫలమైన సందర్భాలలో ఇంగ్లీశు మాటలని తెలుగు లిపిలో రాయటం. (ముద్రణకి వీలయినప్పుడు, పక్కని కుండలీకరణాలలో ఇంగ్లీశు లిపిలో చూపించటం.)

అనువాద పద్ధతులు

ఒక భాషనుండి మరొక భాషలోకి తర్జుమా చెయ్యడానికి రెండు పద్ధతులు ఉన్నాయి: అనువాదం, అనుకరణ (adaptation). ఈ అనుకరణలనే “స్వేచ్ఛానువాదాలు” అనటం కూడా కద్దు. కవిత్రయం తెలిగించిన ఆంధ్ర మహాభారతం సంస్కృత మూలానికి అనుకరణ. ఏనుగు లక్ష్మణకవి తెలిగించిన నీతి శతకం సంస్కృత మూలానికి అనువాదం. అనుకరణ చేసేటప్పుడు మూలానికి మార్పులు, చేర్పులు చేసే వెసులుబాటు ఉంటుంది.

వైజ్ఞానిక, సాంకేతిక, వాణిజ్య, వ్యాపార రంగాలలో ఇంగ్లీశు నుండి ఇతర భాషలలోకి తర్జుమా చెయ్యవలసిన అవసరం తరచు వస్తూనే ఉంటుంది. పాఠ్య పుస్తకాలు, ఉపకరణాలు ఎలా వాడుకోవాలో తెలియజేసే కైపొత్తాలు (handbooks), కల్పనా సాహిత్యం, మనోవికాశక గ్రంథాలు, జనరంజక విజ్ఞానం, మొదలైన వాటిని ఏ ముక్కకాముక్క అనువదించకపోయినా పరవా లేదు – అనుకరణ సరిపోతుంది. కాని ఆర్థిక విషయాలు, లావాదేవీలకి సంబంధించినవి, ఆస్తి హక్కులకి సంబంధించిన దస్తావేజుల వంటి రూఢి పత్రాలు, వగైరాలు అనుకరిస్తే సరిపోదు – వాటిని అనువదించాలి. ఇలా అనువాదాలకి, అనుసరణలకి మధ్య తేడాలు ఉన్నాయని గుర్తించి, రాత సౌకర్యం కొరకు ఈ వ్యాసంలో రెండు ప్రక్రియలనీ గుత్తగుచ్చి అనువాదాలనే వాడుతూ, అవసరం వచ్చినప్పుడు తేడాని తెలపుతాము.

తీరుబడిగా మూల గ్రంథాన్ని చదివి, జీర్ణం చేసుకుని, అనువాదం తయారు చేసి, దానిని బిగుతుగా తిరగ రాయటం గురించే మిగత వ్యాసం చర్చిస్తుంది.,

అనువాదంలో సాంస్కృతిక ఇబ్బందులు

ఇంగ్లీశుని తెలుగులోకి మార్చే సందర్భాలలో కొన్ని సాంస్కృతిక మైన ఇబ్బందులు కూడా ఉంటాయి. ఉదాహరణకి ఇంగ్లీశులో "మై మదర్, యువర్ మదర్" అన్న పదబంధాలు ఉన్నాయి. వీటిని తెలుగులోకి అనువదించేటప్పుడు యడాగమసంధితో "నాయమ్మ, నీయమ్మ" అని అనువదిస్తే నీచ్యార్థం ధ్వనించే అవకాశం ఉంది. మూలంలో బహువచనం లేకపోయినా, తెలుగు నుడికారానికి తల ఒగ్గి, వీటిని "మా అమ్మ, మీ అమ్మ" అని మార్చితేనే బాగుంటుంది.

అమెరికాలో బేస్‌బాల్ బహుళ జనాదరణ పొందిన ఆట. అమెరికావారు మాట్లాడే భాషలో ఈ ఆటకి సంబంధించిన ఉపమానాలు, రూపకాలు అనేకం. వాటిని యథాతథంగా ఇంగ్లీశులోనే ఉంచినా, భావం తెలుగువారికి అర్థం కాదు – ఆటతో పరిచయం లేకపోవటం వల్ల. ఉదాహరణకి “హి హిట్ ఎ హోం రన్” (He hit a home run) అంటే “వాడి ప్రయత్నం బాగా ఫలించింది” అని అర్థం. “ఎ బాల్ పార్క్ ఫిగర్” (a ball park figure) అంటే “అంచనా,” లేదా సుమారుగా చెప్పినది. “గొ టు బేట్ ఫర్ సంవన్” (go to bat for someone) అంటే మరొకరి తరఫున వకాల్తా పుచ్చుకుని సమర్ధించటం అని కాని, మరొకరికి చేయూత ఇవ్వటం అని కాని అర్థం. వీటిని సమానార్థకాలైన ఏ క్రికెట్ పరిభాషలోనో అనువదించాలి లేదా పైన ఉదహరించిన మాదిరి తెలుగు నుడికారంతో అనువదించాలి.

అదే విధంగా తేదీ, నెలా రాసే పద్ధతి ప్రపంచం అంతా ఒకే ఒరవడిలో లేదు. వీటిని మనకి అలవాటైన రీతిలో రాసుకోవాలి. మూలంలో ఉన్న కొలమానాలని మెట్రిక్ పద్ధతిలోకి మార్చి రాయాలి. మిలియన్లని, బిలియన్లని లక్షలు, కోట్లు అని మార్చటమే కాకుండా సున్నలని గుంపులా విడగొట్టి, కామాలు పెట్టే తీరులో తేడాని గమనించాలి. (ఒక మిలియనుని 1,000,000 అని రాస్తారు కాని పదిలక్షలుని 10,00,000 అని రాయాలి.) డాలర్లని రూపాయలలోకి మార్చి చూపదలుచుకుంటే వాటి మారకపు విలువ కూడా ఇస్తే వ్యాసం కాలదోషానికి గురి కాదు. ఈ విషయాలు ప్రధానాంశాలు కాకపోయినా ఇటువంటి జాగ్రతలు పాటిస్తే అనువాదం రాణిస్తుంది, రక్తి కడుతుంది.

ఇంగ్లీశు, తెలుగు భాషల పరిణతిలో పోలికలు

ఇంగ్లీశు నుండి తెలుగులోకి అనువాదం చేసే ప్రక్రియ మీద మన దృష్టి సారించినంతసేపూ, ఈ రెండు భాషలు ప్రస్తుతం అవి ఉన్న స్థితికి ఎలా చేరుకున్నాయో ఒక సారి సమీక్షించటం ఉపయుక్తం. మొదట్లో ఉత్తర జర్మనీ, నెదర్లాండు దేశాలలో ప్రజలు ఇంగ్లండు వలస వచ్చినప్పుడు వారితో సంబంధితమైన భాషలని కొన్నింటిని తీసుకు వచ్చారు. ఆ కలగాపులగం భాషని పాత ఇంగ్లీశు అనీ ఏంగ్లో-సేక్సన్ అనీ అనే వారు. ఈ ఏంగ్లో సేక్సన్ మీద రెండు శక్తుల ప్రభావం బాగా పడింది. సా. శ. 8, 9 శతాబ్దాలలో స్కేండినేవియా (ఇప్పటి నార్వే, స్వీడన్, ఫిన్లండ్) నుండి ఉప్పెనలా కొంతమంది వచ్చి పడ్డారు. తరువాత ఫ్రాన్స్ కోస్తా ప్రాంతానికి చెందిన నార్మండీ నుండి మరికొంతమంది వచ్చి స్థిరపడ్డారు. ఈ ఊపులో ఇంగ్లీశులోకి తొంబతొంబలుగా ఫ్రెంచి మాటలు వచ్చి కలిసేయి. ఇప్పటికీ ఇంగ్లీశులో ఫ్రెంచి మాటలు దరిదాపు 25 శాతం ఉంటాయి. తరువాత ఐరోపాలో ఉద్భవించిన పునర్వికాశం వల్ల ఇంగ్లీశులో ఇబ్బడిముబ్బడిగా లేటిన్, గ్రీకు మాటలు వచ్చి చేరాయి. అందుకనే వైజ్ఞానిక, సాంకేతిక రంగాలలో వాడే ఇంగ్లీశుకి లేటిన్, గ్రీకు వాసనలు బాగా అంటుకున్నాయి. దీనికి తోడు వలస రాజ్యాధిపత్యం వల్ల ప్రపంచ భాషలలో మాటలు ఎన్నో కలిసిపోయి ఇంగ్లీశు ఒక ప్రతిదేయ (borrowing) భాషగా వర్ధిల్లి ప్రపంచ భాషగా అవతరించింది.

తెలుగు దక్షిణ-మధ్య భారతంలో ఉన్న ఆంధ్ర ప్రదేశ్లో వినిపించే ద్రావిడ భాషలు. సా. శ. 2011 లో, వేసిన అంచనా ప్రకారం భారతదేశంలో 8.3 కోట్ల ప్రజలు తెలుగు మాట్లాడుతున్నారు. ప్రపంచ భాషలలో అత్యధికులు మాట్లాడే భాషల జాబితాలో తెలుగుది పదమూడవ స్థానం. కనీసం ఆరవ శతాబ్దపు శాసనాల నుండి తెలుగు లిఖిత రూపంలో కనిపిస్తోంది. ఆది కావ్యంగా ప్రశస్థి పొందిన నన్నయ తెలుగు భారతం పదకొండవ శతాబ్దానికి చెందింది. ఈ సమాచారాన్ని బట్టి ఆధునిక తెలుగు, ఆధునిక ఇంగ్లీశు సమాతరంగా ఎదిగేయని అనుకోవచ్చు.

ఫ్రెంచి, లేటిన్, గ్రీకు భాషలలోని మాటలు ఇంగ్లీశులో చేరినట్లే సంస్కృతం, ఇంగ్లీశు భాషలనుండి తెలుగులోకి పదజాలం విపరీతంగా వచ్చింది. తెలుగు మీద సోదర భాషల ప్రభావం ఉన్నా సంస్కృతం ప్రభావం అత్యధికం: సంస్కృతాన్ని తెలుగు లిపిలో రాసే సౌలభ్యం కోసం ఒత్తక్షరాలు తెలుగులో వచ్చి చేరాయి. కనుక ఇంగ్లీశుకి లాగే తెలుగుకి కూడా పరభాషలని తనలో ఇముడ్చుకునే శక్తి ఉంది. ఈ లక్షణాన్ని చూసే హాల్డేను తెలుగుని రాజభాష చెయ్యాలంటూ కితాబు ఇచ్చేడు.

అయినప్పటికీ వాక్య నిర్మాణంలో తెలుగుది ద్రావిడ భాషా సంప్రదాయమే. తెలుగు వాక్యంలో కర్త-కర్మ-క్రియ ఆ వరుసలో వస్తాయి. తెలుగు నామవాచకాలు వచనాన్ని బట్టీ, లింగాన్ని బట్టీ, విభక్తిని బట్టీ ద్రావిడ భాషా సంప్రదాయానుసారం రూపాంతరం చెందుతాయి.

తెలుగుపై ఆంగ్లం ప్రభావం

అనుకరణకి గమ్యం తెలుగు అనుకున్నప్పుడు ఏ తెలుగు అనే ప్రశ్న వస్తుంది? ఈ వ్యాసం నిర్మించుకున్న పరిధిలో మన గమ్యం శిష్టవ్యవహారికం – అనగా, ఈ రోజుల్లో వార్తాపత్రికలలోను, అంతర్జాల పత్రికలలోను, కథలలోను, తరచుగా కనిపించే వ్యవహార శైలి భాష. ఈ రకం భాష ముద్రణా మాధ్యమంలో కనిపిస్తోంది కాని టెలివిజన్ కార్యక్రమాల్లో లంగరమ్మలు, లంగరయ్యలు మాట్లాడే భాషలో వినిపించటం లేదు.

హలంతాలైన ఇంగ్లీశు శబ్దాలు కలుపు మొక్కలలా అజంతాలైన తెలుగు క్షేత్రంలో చొరబడటం తెలుగులో తెలుగుతనం లోపించడానికి ఒక కారణం. ఈ ధోరణి తెలుగు నుడికారానికే ఎసరు పెడుతున్నాది. ఉదాహరణకి, పుట్టగొడుగుల వేపుడు చెయ్యటం ఎలాగో, ఒక తెలుగు పత్రికలో, ఈ దిగువ చూపిన విధంగా అభివర్ణించేరు ఒక రచయిత్రి.

"తయారు చేసే పద్ధతి: ఆయిల్ ని హీట్ చేసి, అందులో థరవ్‌గా వాష్ చేసి డ్రెయిన్ చేసిన బాస్మతీ రైస్‌ని త్రీ మినిట్స్ ఫ్రై చెయ్యాలి. అప్పుడు సూటబుల్ ఎమౌంట్ వాటర్ పోసి బోయిల్ చేసి రైస్ మెత్తబడేవరకూ కుక్ చెయ్యాలి. కుక్డ్ రైస్‌ని కూల్ చెయ్యాలి. అనదర్ డిష్ లో ఆయిల్ పోసి అందులో డైస్ చేసిన అనియన్ పీసెస్, క్యాప్సికం, బీన్స్ వేసి వన్ మినిట్ ఫ్రై చెయ్యాలి. ఆఫ్టర్‌వర్డ్స్ సోయ సాస్, టొమేటో పేస్ట్, పెప్పెర్ పౌడర్, సాల్ట్ ఏడ్ చేసి అప్పుడు డైస్ చేసిన మష్‌రూం పీసెస్ మిక్స్ చేసి ఫైవ్ మినిట్స్ ఫ్రై చెయ్యాలి. మష్రూం పీసెస్ సాఫ్‌ట్‌గా అయిన తరువాత కుక్ చేసి, కూల్ చేసిన రైస్ మిక్స్ చేసి టెన్ మినిట్స్ ప్లేం మీద ఉంచి అప్పుడు సెర్వ్ చెయ్యాలి. చాల టేస్టీగా ఉంటుందీ డిష్. ట్రై చెయ్యండి."

ఇంగ్లీశు వాడకం తెలుగులోకి ఎంతలా జొరబడిందో, తెలుగులో తెలుగుతనానికి ఎసరు పెట్టే ప్రతికూల శక్తుల ప్రభావం ఎంతగా బలిసిందో చెప్పడానికి పై ఉదాహరణ చాలు. ఇప్పుడు ఒక “ఎదురు ఉదాహరణ”ని కూడా ఇస్తాను. ఒక ఇంగ్లీశు వ్యాసంలో ఈ దిగువ వాక్యం కనిపిస్తే సంపాదకులు ఒప్పుకుంటారా?

The Brahman brought the pooja saamagri into the madapam and instructed the vadhuvu and varudu to do a pradakshinam to the agnihotram.

శీర్షాసనం అనే భావం పాశ్చాత్యులకి లేదు; అది మన యోగశాస్త్రంలోని మాట. ఇంగ్లీశు పుస్తకాలలో శీర్షాసనం అని రాస్తే అర్థం కాదని ఆ మాటకి బదులు “హెడ్ స్టేండ్” అని రాస్తున్నారు. అంటే ఏమిటన్నమాట? ఇంగ్లీశువాడికి ఇంగ్లీశులో సులభంగా ఇమడని కొత్తమాట తారస పడితే దానికి సమానార్ధకమైన ఇంగ్లీశు మాట తయారు చేసుకుంటున్నాడు. మనమో?

ప్రతి భాషలోనూ అరువు తెచ్చుకున్న మాటలు ఉంటాయి. కాలక్రమేణ ఈ పరాయి మాటలు వాటి పూర్వపు వాసనని పోగొట్టుకొని కొత్త భాషలో కలిసిపోతాయి. ఈ రకంగా ఇంగ్లీశులో నాలుగింట ఒక మాట ఫ్రెంచి భాష నుండి వచ్చి కలిసిందన్నది నమ్మశక్యం కాని నిజం. ఇదే విధంగా – సహస్రాబ్దాల కాలవ్యవధిలో - సంస్కృతం నుండి తెలుగులోకి ఎన్నో మాటలు వచ్చేయి కదా. ఈ ప్రక్రియ శృతి మించటంతో గ్రాంథికానికి ఆదరణ తగ్గి శిష్టవ్యవహారికానికి ఆదరణ పెరిగింది. పాత శిష్టవ్యవహారికంలో “సంస్కృత తత్సమాల పాలు” తగ్గాలని మనం కోరుకున్నట్లే కొత్త శిష్టవ్యవహారికంలో “ఇంగ్లీశు తత్సమాల పాలు” తగ్గితే మంచిది

పూర్వపు పద్ధతి

పూర్వకాలంలో తెలుగు విజాతీయ భాషలని ఎదుర్కొన్నప్పుడు విదేశీ మాటలతో సరితూగే సరికొత్త మాటలని తయారు చేసుకునేది. అలా వీలు కాని పక్షంలో “తద్భవ రూపం”లో తనలోకి దింపుకునేది. పాశ్చాత్యులు మన దేశానికి వర్తకం చెయ్యటానికి వచ్చిన కొత్త రోజులలో దక్షిణ అమెరికా నుండి ఎన్నో మొక్కలని తీసుకువచ్చి మనకి పరిచయం చేసేరు. మిరపకాయలు, పొగాకు, బంగాళాదుంపలు, సపోటా, సీతాఫలం, రామాఫలం, బొప్పాయి, మొదలైనవి. ఈ పేర్ల వెనక చరిత్రని చూస్తే తెలుగువారిలో ఉన్న సృజనాత్మక శక్తి అర్థం అవుతుంది.

మిరపకాయ: మాంసాన్ని వండడానికి మిరియాలు ముఖ్యంగా కావాలి. ఆ మిరియాలు భారతదేశంలోనే దొరికేవి. భారతదేశపు పూర్వపు ఆర్ధిక ఔన్నత్యానికి మిరియాలే కారణం. తురుష్కులు కాన్‌స్టాంటినోపుల్‌ని పట్టుకున్నప్పుడు పాశ్చాత్యులు భారతదేశానికి వచ్చే దారి బందయిపోయింది. దానితో సముద్రపు దారి కనుక్కుందామనే ప్రయత్నంలో, దారిలో అడ్డుతగిలిన అమెరికాలో పడ్డారు. అక్కడ పచ్చగా, ఎర్రగా, కారంగా ఉండే కాయలని చూసి అవే మిరియాలు అనుకొని వాటికి మిరియపుకాయలు అని వారి భాషలో పేరు పెట్టుకున్నారు. మిరియాలని ఇంగ్లీశులో "పెప్పర్స్" అంటారు కనుక మధ్య అమెరికాలో కనిపించిన ఎర్రటి, పొడుగాటి కాయని "పెప్పర్ కార్న్" అన్నారు. ఆ మొక్కలని మన దేశం తీసుకు వచ్చేరు. అది మనం కని, విని, ఎరగని కొత్త మొక్క. తెల్లవాళ్లు దానిని "పెప్పర్ కార్న్" అన్నారు కనుక దానికి మనవాళ్లు మిరియపు కాయ అని పేరు పెట్టేరు. అదే మిరపకాయగా మారింది.

పొగాకు: ఇది కూడా తెల్లవాళ్లు దక్షిణ అమెరికా నుండి తీసుకువచ్చిన మొక్కే. దీని ఇంగ్లీశు పేరు “టుబేకో”ని పూర్తిగా విస్మరించి మనవాళ్లు దీనికి శుద్ధ తెలుగులో, పొగాకు అని పేరు పెట్టేరు. ఈ పేరు పెట్టిన వ్యక్తినీ, "డ్రెడ్జర్"కి తవ్వోడ అని పేరు పెట్టిన వ్యక్తిని మనం గౌరవించుకోవాలి. సపోటా: ఈ పండు కూడా దక్షిణ అమెరికాదే. అక్కడా దీన్ని సపోటా అనే అంటారు. అచ్చుతో అంతం అయిన పేరు కనుక మన భాషలో ఇది చక్కగా ఇమిడి పోయింది. నేను మెక్సికోలో ఈ పండు పేరు విన్నప్పుడు మన తెలుగు పేరే వాళ్లు తస్కరించేరని అనుకోవచ్చు.

సీతాఫలం, రామాఫలం: ఈ రెండు కూడా దక్షిణ అమెరికా పళ్లే. వీటికి నోరు తిరగని పేర్లు ఏవో ఉన్నాయి. మనవాళ్లు వీటికి తెలుగు పేర్లు కాకుండా సంస్కృతం పేర్లు పెట్టేరు. తెలుగు పేరు అయితే చివర “పండు” అని వచ్చి ఉండేది. గమనించేరో లేదో ఈ రెండింటికే "ఫలం" అనే తోక ఉంది; మిగిలినవాటన్నిటికీ "పండు" తోకే!

ఉష్ణమండలాలలో పెరిగే మరొక పండు పేరు “స్టార్ ఫ్రూట్.” దీని స్వస్థలం శ్రీలంక. నున్నటి కాకరకాయ ఆకారంలో ఉండి అడ్డుకోతలో నక్షత్రాకారంలో ఉంటుందీ పండు. దీనిని తెలుగులో అంబాణపుకాయ అనిన్నీ, నక్షత్రఫలం అని అంటారని తెలిసింది.

ఇలా కొత్త భావాలకి తెలుగులో పేర్లు పెట్టే ధోరణి భారతదేశానికి స్వతంత్రం వచ్చే వరకు ఉండేది. కేవలం కాకతాళీయమో, కారణ-కార్య సంబంధం ఉందో తెలియదు కాని తెలుగు తిరోగమనం ఆంధ్ర రాష్ట్ర అవతరణతో మొదలయింది. ఈ రోజులలో “గోదావరి మీద కొత్త వంతెన కట్టేరు” అంటే మనల్ని చదువులేని బైతుల్లా చూస్తారు; “గోదావరి మీద కొత్త బ్రిడ్జ్ కట్టేరు” అంటే పరవాలేదు. “గోదావరి మీద నూ బ్రిడ్జ్ బిల్డుతున్నారు” అనే ప్రయోగం సుదూర భవిష్యత్తులో విన్నా ఆశ్చర్యపోనక్కరలేదు.

వైజ్ఞానిక విషయాన్ని అనువదించటం

మూలం లోని భావాన్ని సమగ్రంగా గ్రహించి, తిరిగి తెలుగులో చెప్పటానికి అవసరం అయితే పాఠ్య క్రమాన్ని మార్చడానికి కాని, మూలంలో ఉన్న ఉపమానాలని మార్చడానికి కాని, మూలంలో ఉన్న ఇంగ్లీశు మాటలకి సరి కొత్త తెలుగు మాటలని తయారు చేసి ప్రయోగాత్మకంగా వాడడానికి కాని వెనుకడుగు వెయ్యకూడదు.

ఇంగ్లీశు మూలాన్ని తెలుగులో తిరగ రాయడానికి ముందు సాధారణంగా ఇంగ్లీశు మూలాన్ని - కేవలం అర్థం చేసుకునే నిమిత్తం - రెండు, మూడు సార్లు చదువాలి. అప్పుడు ఆ పాఠాన్ని తెలుగులో చెప్పే నిమిత్తం కొన్ని ముఖ్యాంశాలని దృష్టిలో పెట్టుకుని తెలుగులో రాయటం మొదలు పెట్టాలి. రాతకి ఉపక్రమించే ముందు అందరికీ ఎదురయే సమస్యలు కొన్ని ఉన్నాయి. మొదటిది, ఇంగ్లీశులో చదివినది పూర్తిగా అర్థం అయిందా? సాహిత్యాన్ని అనుకరించేటప్పుడు ఈ సందర్భంలో ఎదురయే సమస్యలు, ఇబ్బందులు వైజ్ఞానిక విషయాలని అనుకరించేటప్పుడు ఉండవు. ఈ సందర్భంలో మనకి కావలసినదల్లా భావ ప్రకటన; భాష అర్థం అయినంత మాత్రాన భావం అర్థం అవాలని లేదు. వృత్తి పదాల అర్థాలు తెలిసినంత మాత్రాన సరిపోదు. గణిత సమీకరణాల వ్యుత్పత్తి తెలిసినంత మాత్రాన సరిపోదు. వాటి వెనక ఉన్న భావసూక్ష్మత అవగాహనలోకి రావాలి. అనువాద లక్ష్యం తెలుగు అయినప్పుడు ఈ ఇబ్బంది ఎక్కువవుతుంది. పాఠకులు శాస్త్రంతో పరిచయం లేని సామాన్యులు అయినప్పుడు ఈ ఇబ్బంది విషమిస్తుంది.

సారూప్యాల వాడుక

విజ్ఞాన శాస్త్రంలో కంటికి కనబడని ఊహనాల (concepts) అవసరం తరచు వస్తూ ఉంటుంది. చెప్పేది సుబోధకంగా ఉండడానికి పాఠకులకి పరిచయమైన నమూనాలు ఇటువంటి సందర్భాలలో వాడతారు.

ఉదాహరణ 1. కళాశాలలో చదువుకునే వారి ఇంగ్లీశు పాఠ్య పుస్తకాలలో వస్తువుల ఆకారాలు వర్ణించటానికి “పిల్ బాక్స్, బ్రెడ్ బాక్స్, డోనట్” వంటి సారూప్యాలు ఎక్కువగా కనిపించేవి. ఇవేమీ తెలుగువారికి పరిచయమైన మాటలు కావు. పిల్లి అంటే తెలియని వాడికి మార్జాలం అంటే ఏమి తెలుస్తుంది? పిల్‌బాక్స్ అంటే మాత్రలు దాచుకునే పెట్టె. బ్రెడ్‌బాక్స్ అంటే రొట్టె దాచుకునే పెట్టె. డోనట్ అంటే చిల్లుగారె ఆకారంలో ఉండే తియ్యటి తినుభండారం. హొమియోపతీ మందుల సీసాలు అడ్డు కోతలో గుండ్రంగా ఉండేవి, కాని పిల్ బాక్స్ అడ్డుకోతలో చతురస్రాకారంగా ఉండి, అరచేతిలో పట్టేంత, చిన్న కుంకం భరిణంత పెట్టె. దీనిని ఇంగ్లీశు పరిభాషలో “రెక్టేంగ్యులర్ పేరలలోపైపెడ్” అంటారు. ఈ నోరు తిరగని మాట చెపితే పిల్లలు భయపడతారని ఆ పుస్తకం రాసిన అమెరికా ఆసామీ “పిల్ బాక్స్” అన్నాడు. అలాగే బ్రెడ్ బాక్స్ అంటే అదే ఆకారంలో ఉండే పెద్ద పెట్టె. డోనట్ అంటే చిల్లు గారె ఆకారం. అనుకరించేటప్పుడు మన అనుభవ పరిధిలో ఉన్న మాటలు వాడితే వ్రతమూ చెడదు, ఫలమూ దక్కుతుంది.

కొత్త మాటలు సృష్టించటం

కొత్త మాటలు పుట్టించవలసిన అవసరం రోజూ వస్తూనే ఉంటుంది. పరిశోధన చేసేటప్పుడు కొత్త భావాలు పుట్టుకొస్తూ ఉంటాయి. వాటిని నిర్ద్వందంగా వర్ణించడానికి కొత్త మాటలు అవసరం. ఉదాహరణకి “స్టేజ్ ఫియర్” అనే ఇంగ్లీశు మాటనే తీసుకుందాం. అనువాదం చేసే వేళకి ఈ భావానికి సరితూగే తెలుగు మాట తట్టలేదనుకుందాం. అప్పుడు ఏమి చేస్తాం? బద్దకిష్టులైతే “స్టేజ్ ఫియర్” అని ఇంగ్లీశు మాట వాడెస్తారు. పైపెచ్చు “తెలుగులో ఒకేబ్యులరీ లేదండీ” అని తప్పు తెలుగుమీదకి తోసెస్తారు. ఇది అధమ మార్గం. కొంచెం ఆలోచనా శక్తి ఉన్నవాడయితే, “సభాకంపం” అనే మాట సృష్టించి పబ్బం గడుపుకుంటాడు. ఇది మధ్యమ మార్గం. తెలుగు నుడికారంతో అలవాటు ఉన్నవాడయితే మనకి ఉన్న “సభాపిరికితనం” అనే పదాన్ని అవసరానికి అనువుగా మార్చి వాడుకుంటాడు. ఇది ఉత్తమ మార్గం.

ఉదాహరణ 2. గణితంలో తారసపడే “బౌండరీ కండిషన్” అనే పదబంధాన్ని తీసుకుందాం. దీనిని “ప్రహరాంక్షలు” అని అనువదించవచ్చు. ప్రయోగాత్మకంగా ఈ పదబంధాన్ని సందర్భోచితంగా వాడి వినిపించినప్పుడు సభాసదులందరికీ ఏ ఇబ్బందీ లేకుండా విషయం అర్థం అయింది. అంటే ఏమిటన్నమాట? మనం కొత్తగా తయారు చేసే మాటలు అర్థగర్భితంగా, స్వయం విదితంగా ఉండాలి.

ఉదాహరణ 3. అమెరికాలో బాగా వాడుకలో ఉన్న “ఫ్లీ మార్కెట్” (flea market) అనే పదబంధాన్నే తీసుకుందాం. ఇది ఫ్రెంచి భాషలోని “మార్సే ఓ పూసే” (ఈగల బజారు) అన్న పదబంధానికి ఇంగ్లీశు అనువాదం. బహిరంగ మైదానంలో బడ్డీలు వేసి, వాటి మీద రకరకాల వస్తువులు (పాతవి, కొత్తవి) అమ్మే ప్రదేశం ఇది. బహిరంగంగా ఉన్న మైదానం కనుక ఈగలు మూగుతాయి. అందుకని దీనికి ఆ పేరు వచ్చింది. ఇలాంటి బడ్డీలు మన దేశంలో పర్యాటక స్థలాలలోనూ, తిరణాలలోనూ చూస్తూ ఉంటాం. మన “సంత” వీరి “ఫార్మర్స్ మార్కెట్” (farmer's market) తో తులతూగే అర్థాన్ని ఇస్తుంది.

ఫ్రెంచి మాటని యథాతథంగా వాడకుండా ఇంగ్లీశువాడు ఇంగ్లీశు వాసనతో ఎలా మార్చేడో అదే విధంగా ఇంగ్లీశు మాటని తెలుగు వాసనతో తెలుగులోకి ఎలా మార్చవచ్చో ఒక ఉదాహరణ ఇస్తాను. ఇంగ్లీశులో “స్కై స్క్రేపర్” (skyscrapper) అనే మాట ఉంది. దీనిని “ఎత్తైన భవనం” అంటే న్యాయం చేకూరదు. అందుకని దీనిని “అంబర చుంబితం” అని అనువదిస్తే మాటకి న్యాయం చేకూరుతుంది.

అనువాదం కాని, అనుసరణ కాని రాణించాలంటే భాష మీద పట్టు అవసరం. కాని అదొక్కటీ సరిపోదు. మంచి అనువాదానికి కావలసిన సామగ్రులు:

1. విస్తారమైన సమాచరం గల నిఘంటువు( ఇంగ్లీశు-తెలుగు నిఘంటువు, సంబంధి పదకోశము. మాటలకి సాధికారమైన వర్ణక్రమాలు, నిర్వచనాలు, భాషాభాగాలు, వాడకానికి ఉదాహరణలతో కూడిన సూచనలు, పర్యాయ పదాలు, ఉత్పత్తి ప్రక్రియలు, మొదలైనవన్నీ ఈ నిఘంటువులో ఉండాలి. ప్రతి ఇంగ్లీశు మాటకి వివరణాత్మకమైన అర్థం ఇస్తే సరిపోదు; ఆ ఇంగ్లీశు మాటకి సమానార్థకం అయిన ఒక తెలుగు మాట కాని తెలుగు పదబంధం కాని ఇవ్వవలసిన అవసరం ఎంతైనా ఉంది.)
2. తెలుగు లక్షణ గ్రంథం (style manual) లేక శైలి మార్గదర్శిని కావాలి. ఈ గ్రంథంలో ఏయే భాషా ప్రయోగాలు అభిలషణీయమో సోదాహరణంగా చూపించాలి.

సైన్సుని తెలుగులో రాసేటప్పుడు ఎంత విస్తృతంగానూ, లోతుగానూ ఆలోచించి రాయాలో చవి చూపించటానికి ఈ దిగువ ఉదాహరణని పరిశీలించండి.

ఉదాహరణ 4. ఆధునిక శాస్త్ర రంగపు వేదిక మీద అణువు చాల ప్రధాన పాత్ర వహించింది కదా. అణువు అనే ఊహనం భారతీయ సంస్కృతిలో ప్రాచీన కాలం నుండి ఉంది. పాశ్చాత్య ప్రపంచంలో “ఎటామిక్ థియరీ”ని డాల్టన్ ప్రవచించడానికి సహస్రాబ్దాల ముందే వైశేషిక దర్శనంలో కాణాదుడు తన “అణు సిద్ధాంతం” ఉద్ఘాటించేడు. కనుక పాశ్చాత్యుల “ఏటం” మన “అణువు”తో సర్వ సమానం. అణువులు ఉన్నాయని ప్రతిపాదించటమే కాకుండా “ద్వయాణుకము, త్రయాణుకము” అని రెండేసి అణువుల జంటలు, మూడేసి అణువుల జంటలు అనే ఊహనాలు కూడా ప్రవేశపెట్టేడు, కాణాదుడు. ఈ మాటలు రెండూ ఈనాటి “మోలిక్యూల్” అనే భావనకి ముత్తాతలు. కాని, ఈ రోజుల్లో, తెలుగు పుస్తకాలలో కొన్ని చోట్ల అణువును “ఏటం” అనే భావం తోనూ, కొన్ని చోట్ల “మోలిక్యూల్” అనే భావం తోనూ వాడుతున్నారు. ఇదే ధోరణిలో “ఏటం” అనే మాటని అణువు అని కొన్ని చోట్లా పరమాణువు అని కొన్నిచోట్లా అనువదిస్తున్నారు. కవిత్వంలో ఒకే భావానికి రకరకాల పేర్లు పెట్టి వర్ణిస్తే బాగుంటుంది కాని సైన్సులో ఒక మాటకి, ఆ మాట అర్థానికి మధ్య ఒక నిర్ధిష్టమైన లంకె ఉండాలి. లేకపోతే భావం గల్లంతు అయే ప్రమాదం ఉంది. ఈ లెక్కని “ఏటం” అన్న మాటని ఎలా అనువదించాలి? అణువా? పరమాణువా?

ఈ ప్రహేళికని పరిష్కరించటానికి ఒక్క అడుగు వెనక్కి వేసి పరిస్థితిని సింహావలోకనం చేద్దాం. ఉదాహరణకి “అణు విద్యుత్తు,” “అణు బాంబు” అనే ప్రయోగాలు తరచు వినబడుతూ ఉంటాయి కాని “పరమాణు విద్యుత్తు, పరమాణు బాంబు" అన్న ప్రయోగాలు ఎప్పుడూ వినలేదు. కనుక అణువు అన్న మాటని “ఏటం”కి సమానార్థకంగా కేటాయిస్తే అభ్యంతరం చెప్పేవాళ్లు ఉండకూడదు. అప్పుడు అణువులో ఉన్న ఎలక్‌ట్రానులు, ప్రోటానులు, నూట్రానులు గురించి మాట్లాడవలసినప్పుడు వాటిని పరమాణువులు అనొచ్చు. ఈ పరమాణువుల కంటె చిన్నవి ఉన్నాయి. వాటిని పరమాణు రేణువులు అనొచ్చు.

ఇప్పుడు మోలిక్యూల్ కి ఒక కొత్త మాట కావాలి. ఒక మోలిక్యూలులో రెండు కాని అంతకంటె ఎక్కువ కాని అణువులు ఉండొచ్చు కనుక కాణాదుడు వాడిన ద్వియాణువు, త్రయాణువు నప్పవు. బహుళంగా ఉన్న అణువుల మూకని బహుళాణువు లేదా – కొంచెం కుదించి - బణువు అని పిలవచ్చు. ఒక నీటి బణువు చిన్న బణువుకి ఉదాహరణ; ఇందులో రెండు ఉదజని అణువులు, ఒక ఆమ్లజని అణువు మాత్రమే ఉంటాయి. రక్తానికి ఎరుపు రంగునిచ్చే పదార్థం పేరు “హీం.” ఒక్క హీం బణువులో చాల అణువులు ఉంటాయి. ఇటువంటి పెద్ద బణువులని బృహత్ బణువులు (mega molecules) అనొచ్చు.

అణు బాంబులని మరొకసారి పరామర్శిద్దాం. ఈ బాంబులలో మళ్లా రెండు రకాలు: చిన్నవి, పెద్దవి. ఈ తేడా కేవలం పరిమాణాన్ని పురస్కరించుకుని కాదు. వాటి సిద్ధాంతాలే వేరు. వాటి నిర్మాణశిల్పమే వేరు. కనుక రెండింటినీ ఒకే పేరుతో పిలిస్తే ఎలా? ఇంగ్లీశులో ఈ రెండింటిని పిలవడానికి రకరకాల పేర్లు ఉన్నాయి. చిన్న జాతి బాంబులని “ఏటం బాంబు” అని కాని, “ఫిషన్ బాంబు" అని కాని పిలుస్తారు. పెద్ద దానిని “హైడ్రొజన్ బాంబు” అని కాని, “ఫ్యూషన్ బాంబు” అని కాని, "నూక్లియార్ బాంబు” అని కాని పిలుస్తారు. తెలుగులో కూడా ఈ తేడాని గుర్తించాలంటే అణు బాంబును “అణ్వస్త్రం” అనిన్నీ, నూక్లియార్ బాంబుని “కణ్వస్త్రం” అనిన్నీ అనొచ్చు. ఇంగ్లీశులో నూక్లియస్ అనే మాటని తెలుగులో కణిక అని తెలుగు భాషా పత్రికలో వాడేరు, 1969 లో.

దుర్నామాలని సరిదిద్దటం

పరిభాషలో వాడే ఇంగ్లీశులో "అతకని" పేర్లు తరచుగా తారసపడుతూ ఉంటాయి. ఏదైనా కొత్త విషయాన్ని పరిశోధించే మొదటి రోజుల్లో అవగాహన అస్పష్టంగా ఉంటుంది. అట్టి సమయాలలో, కేవలం అజ్ఞానం కొద్దీ, మనం అనుకున్నది ఒకటి, జరిగేది మరొకటి అయినప్పుడు మనం తొందరపడి పెట్టిన పేరు అతకక పోవచ్చు. ఉదాహరణకి ఆస్ట్రేలియాలో చెట్ల మీద నివసించే ఒక జంతువు చూడడానికి బుల్లి ఎలుగుబంటిలా ఉందని దానికి “కొవాలా బేర్” అని పేరు పెట్టేరు. దరిమిలా ఆ జంతువు ఎలుగుబంటి జాతికి చెందనే చెందదని తెలిసింది; కాని పెట్టిన పేరు అతుక్కుపోయింది. ఇదే విధంగా పీనట్, కోకోనట్ అన్న మాటలు ఇంగ్లీశులో దుర్నామాలు. వృక్షశాస్త్రం దృష్టిలో “నట్” అనే మాట నిర్వచనంలో కోకోనట్ ఇమడదు. మనం తెలుగులో వాడే కొబ్బరికాయ శాస్త్రీయంగా సరి అయిన ప్రయోగం; కొబ్బరికాయ “గింజ” కాదు, అదొక పండు. అదే విధంగా “పీనట్, గ్రౌండ్‌నట్” అనే మాటలు కూడా దుర్నామాలే (misnomers). మనం తెలుగులో వాడే వేరుసెనగ అన్న పేరు నిజానికి దగ్గర. అంటే ఏమిటన్నమాట? ఈ సందర్భంలో ఇంగ్లీశు పేర్ల కంటే తెలుగు పేర్లు శాస్త్రీయంగా సరి అయినవి.

ఈ సందర్భంలో మరొక ఉదాహరణ. ఇంగ్లీశులో “బటర్ ఫ్లై” (butterfly) అన్న మాటకి ఆ పేరు ఎలా వచ్చిందో, దానికి తెలుగులో సీతా (శీతా?) కోక చిలక అన్న పేరు ఎలా వచ్చిందో తెలియదు కాని “బటర్ ఫ్లై”లో బటరూ లేదు, అది శాస్త్రీయంగా “ఫ్లై” కాదు. “సీతాకోక చిలక”లో సీత (శీత) లేదు, కోక లేదు, అది చిలక కాదు! అందువల్ల ఈ అనువాదంతో సమస్యలేదు.

గణితంలో “రేండమ్‌ వేరియబుల్” అనే భావం ఉంది. ఇది “రేండమూ” కాదు, “వేరియబులూ” కాదు. ఏదో ఇంగ్లీశులో పొరపాటు దొర్లి వాడుకలోకి వచ్చేసింది. ఇప్పుడు దీనిని “అనిర్ధిష్ట చలరాసి” అని అనువదిస్తే అది అతకని అనువాదమే అవుతుంది. ఇది ఎంత అతకని పదబంధం అయినా ఈ ఇంగ్లీశు మాట పాతుకు పోయింది. దీని పేరు ఇప్పుడు మరమ్మత్తు చెయ్యలేము. కాని దీనికి తెలుగులో పేరు పెట్టాలనే “పిచ్చి” ఉన్నవాళ్లు మాత్రం దీనిని “అనిర్ధిష్ట చలరాసి” అని తెలిగించకుండా స్వయం బోధకమైన మాటతో తెలిగిస్తే బాగుంటుంది రేండమ్‌ వేరియబుల్ నిజానికి చలనరాసి కాదు, అదొక ప్రమేయం (function).

భౌతిక శాస్త్రంలో “పోలరైజేషన్” అనే భావం ఉంది. దీనిని ధ్రువీకరణ అని అనువదించటం శుద్ధ తప్పు; ఎందుకంటే పోలరైజేషన్ అన్న పేరు ఎంపికలో పొరపాటు జరిగింది కనుక. పూర్వం కాంతి రేణువుల రూపంలో ఉంటుందనిన్నీ, ఈ రేణువులకి అయస్కాంత ధ్రువాలులా ఉత్తర, దక్షిణ ధ్రువాలు ఉంటాయనీ అనుకునేవారు. ఈ ధ్రువాలు సిపాయిలలా బారులు తీరి ఉన్నప్పుడు ఆ కాంతిని "పోలరైజ్‌డ్ కాంతి" అనమన్నారు. కాని దరిమిలా కాంతి కెరటాలులా ప్రవహిస్తుందనిన్నీ, ఈ కెరటాలు ఒకే సమయంలో రెండు దిశలలో (పైకి, కిందికి; ముందుకి, వెనక్కి) ఊగిసలాడుతూ ఉంటాయనీ తెలిసింది. కొన్ని రకాల అద్దాల గుండా కాంతి ప్రవహించినప్పుడు ఆ గాజు అద్దం గుండా నిలువుగా పైకీ,కిందకీ ఊగిసలాడే కెరటమే వెళుతుంది కాని అడ్డుగా ముందుకీ, వెనక్కీ ఊగిసలాడేది వెళ్లలేదు. అంటే ఒక తలంలో ఊగిసలాడే కాంతి వెళుతుంది, దానికి లంబ దిశలో ఊగిసలాడే కెరటం అడ్డగించబడుతుంది. ఇదీ జరిగే తంతు. ఇందులో ఎక్కడా ధ్రువాలు లేవు. ఈ తంతుని తలీకరణ అంటే బాగుంటుంది కాని, ధ్రువీకరణ అంటే తప్పు అర్థం స్పురితుంది, అలా అనకూడదు. ఇలాంటి ఉదాహరణలు ఇంగ్లీశులో కోకొల్లలు.

జీవశాస్త్రంలో “క్రోమోజోము” అన్న మాటనే తీసుకుందాం. గ్రీకు భాషలో “క్రొమో” అంటే రంగు, “సోమా” అంటే పదార్థం కనుక “క్రోమోజోము” అంటే రంగుపదార్థం. తెలుగులో ఈ మాటని యథాతథంగా ఉంచేసినా, రంగు పదార్థం అని అనువదించినా మనకి కలిగే మనో వికాసం శూన్యం. మరి ఇంగ్లీశువాడు వీటిని “రంగు పదార్థం” అని ఎందుకు అన్నాడు? జీవ కణం లోని పదార్థం పారదర్శకంగా ఉంటుంది. దానిని పారదర్శకంగా ఉన్న గాజు పలకకి పులిమి, ఆ గాజు పలకని సూక్ష్మ దర్శనిలో పెట్టి చూస్తే గాజు పలకకి, కణం లోని పదార్థానికి మధ్య విచక్షణ తెలిసేది కాదు. అందుకని కణానికి రంగు పులిమేవారు. వారు పులిమిన రంగు అంటుకున్న భాగాలు మనకి ఖణిగా కనిపించేవి. అలా ఖణిగా కనిపించిన పదార్థాన్ని “రంగు పదార్థం” లేదా క్రోమోజోము అని పిలవటం మొదలు పెట్టేరు. అంతేకాని ఆ పదార్థానికి స్వతహాగా రంగు లేదు. కనుక ఇంగ్లీశులో క్రోమోజోము అన్న పేరు తప్పు. కాని దాని వాడుక పాతుకుపోయింది. దానిని మార్చమని అడిగితే అడిగిన వాళ్లని ఏ పిచ్చాసుపత్రిలోనో పడెస్తారు. కాని దానికి తెలుగులో పేరు పెట్టవలసి వచ్చినప్పుడు వారసవాహిక అని తెలిగిస్తే బాగుంటుంది.

అలాగని ఇంగ్లీశుని పరిపూర్ణంగా పరిత్యజించమనటానికి కూడా వీలు లేదు. రసాయన శాస్త్రంలో తారసపడే నిర్మాణక్రమాలు (structural formulas), సాంఖ్య క్రమాలు (empirical formulas) రాయవలసి వచ్చినప్పుడు మూలకాల పేర్లని ఇంగ్లీశు లిపిలోనే రాయాలని ఒక అంతర్జాతీయ ఒప్పందం ఉంది. మడిగట్టుకుని H₂O ని “ఎచ్₂ఒ” అని రాయమనటం భావ్యం కాదు.

ఇవి కూడా చూడండి

• వేమూరి నిఘంటువు (ఇంగ్లీశు-తెలుగు)

బయటి లింకులు

• Sumanyu Satpathy, “Let a Hundred Tongues be Heard,” The Hindu, 27 Sep 2012
• Constanza Gerding-Salas, “Teaching Translation: Problems and Solutions,” Translation Education, Vol. 4, No. 3, July 2000, http://translationjournal.net/journal/13educ.htm
• Vallampati Venkatasubbayya, “అనువాదకళ న అనుభవాలు” (in Telugu), eemaaTa webzine, March 2000, http://www.eemaata.com Archived 2015-07-03 at the Wayback Machine
• Budaraju Radhakrishna, భాషశాస్త్ర వ్యాసాలు, Visalandhra Publishing House, Hyderabad, Second Printing, 1995
• Ananda Kishore, The Rice Transliteration Standard for Telugu, https://groups.google.com/forum/msg/soc.culture.indian.telugu/SOrI41ugvvQ/c84xZ9SF7GkJ